Жыл сайын 6 желтоқсанда еліміздің Прокуратурасы күні атап өтіледі.

Өйткені 1991 жылы дәл осы күні Қазақстан Республикасының жоғары қадағалау органының жүйесі бекітілген болатын.

Тәуелсіздік жылдары прокуратура қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда мемлекеттің тірегіне айналды.

Биыл прокуратура халықты әлеуметтік қорғау, жеке кәсіпкерлер мен инвесторлардың, экономикалық секторда азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, заңсыз алынған активтерді мемлекетке қайтару, қылмыстық істерді тергеу, мемлекеттік айыптауды қолдау, құқықтық процестерді цифрландыру, халықаралық ынтымақтастық және басқа да бағыттарда заңдылықты қамтамасыз ету мәселелерінде жақсы нәтижелерге қолжеткізді.

Кәсіби мереке қарсаңында жоғары қадағалау органы жұмысының маңызды аспектілері туралы еліміздің Бас Прокуроры Берік Асыловпен сұхбаттасудың сәті түскен болатын.

Сұрақ: Берік Ноғайұлы, ең алдымен, Сізді және еліміздегі барша прокуратура қызметкерін келе жатқан кәсіби мерекелеріңізбен құттықтаймыз!

Жауап: Құттықтауыңызға рақмет және еліміздің басты басылымы бетінде пікір білдіру мүмкіндігін ұсынғандарыңызға алғысымды білдіремін.

Сұрақ: Қазақстан прокуратурасының ширек ғасырлық қызметін белгілі кезеңдерге бөліп қарастыруға бола ма? Осы кезеңдік өзгерістердің қадағалау қызметіне тигізген әсері қандай болды?

Жауап: Ең алдымен прокуратураның мақсаттары мен міндеттеріне аз-кем тоқталып өтсем деймін.

Прокуратура, бірінші кезекте, өзінің қадағалау әлеуетін Конституцияның басты құндылықтары – адам, оның өмірі, құқықтары және бостандығын қорғауға бағыттайды. Оның жұмысындағы ең басты қағидат –  Заң мен Тәртіпті бұлжытпай сақтау.

Біздің міндетіміз прокурорлық қадағалау құралдары арқылы кез келген құқық бұзушылыққа «мүлдем төзбеу» қағидасының орындалуына қолжеткізу, қоғамда құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету. Құқық бұзушылықтың алдын алу және әділдікті қалпына келтірудің ең басты құралы – жазадан бұлтартпау шарасы екені белгілі.

Қоғамда заңдылықты қамтамасыз ету мақсатында қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып, қадағалау әдістері мен құралдарын үнемі жетілдіру үстіндеміз. Шетелдік әріптестердің озық тәжірибесімен алмасуды ұдайы жүзеге асырудамыз. Жалпы, қызметіміздің тиімділігін арттыру үшін жоспарлы түрде қарқынды жұмыс жүргізіп келеміз.

Прокуратураның қалыптасу жолы мен тарихы туралы сұрағыңызға келсек, егемендікке қол жеткізген күннен бастап прокуратура азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейтіп, тың серпінмен дамып келеді.

Еліміздің алғашқы жоғары саяси құжаты – Мемлекеттік егемендік туралы 1990 жылғы 25 қазандағы декларацияда Республика аумағында заңдардың нақты және біркелкі орындалуын қадағалау прокурорға жүктелетіні атап көрсетілген. 1991 жылғы 6 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің «Қазақ КСР прокуратура органдарының бірыңғай жүйесін құру, олардың өздігімен жұмыс істеуі және тәуелсіздігі туралы» қаулысының қабылдануы – еліміздің қадағалау органы тарихындағы маңызды қадам болды.

Дәл осы маңызды шешім – Қазақстан прокуратурасы тарихи жылнамасының сүрлеуіне жол ашты.   

1995 жылғы еліміздің Ата Заңын қабылдау  айрықша маңызды тарихи сәт болатын. Ата Заңымызда мемлекетіміздің президенттік басқару нысаны айқындалды. Атап айтқанда, прокуратураның Мемлекет басшысына тікелей бағынысты болатынын, оның басқа мемлекеттік органдардан тәуелсіздігін, сондай-ақ қадағалау органдарының бірыңғай орталықтандырылған сатылай бағынысты жүйесін нақтылап бекітті.

2022 жылы Республикалық референдумда Ата Заңға өзгеріс енгізу арқылы қадағалау органы тарихына жаңа бетбұрыс жасалды. Жаңартылған Конституцияда Прокуратура туралы заңға конституциялық мәртебе берілді.

Сұрақ: Берік Ноғайұлы, прокуратура алдында тұрған құқық қорғау міндеттері өмірде әрқайсымызға ұшырасатын көптеген мәселелерге байланысты.

Тіпті кейде қоғамдық өмірдегі мәселелердің басым бөлігі прокурорлық қадағалауға қатысты болып көрінеді, осыған байланысты пікіріңіз қандай? Прокуратура қызметінің негізгі бағыты мен жұмыс ауқымына қысқаша тоқталып өтсеңіз.

Жауап: Бұл сұраққа жауапты Конституциядан табасыз. Онда прокуратураның негізгі функциялары айқын көрсетілген. Бұл – заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалау, сотта мемлекеттің мүдделерін білдіру және қылмыстық қудалауды жүзеге асыру.

2022 жылғы конституциялық реформа барысында Бас Прокурорға Конституциялық Сотқа тікелей жүгіну құқығы берілді.

Бұл функциялар екі жыл бұрын қабылданған «Прокуратура туралы» Конституциялық заңда, процестік кодекстерде және басқа да заңдарда көрсетілген.

Прокурорлар жедел-іздестіру қызметі, сотқа дейінгі тергеп-тексеру, сотта айыпты қолдауды қоса алғанда, қылмыстық-құқықтық саладағы заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етеді. 

Азаматтарымыз жоғары қадағалау органының қызметі жайлы хабардар болған сайын, біздің қызметіміздің алуандығы мен қыруар қыры ашыла түседі.

Прокурорлар жедел-тергеу топтарын құрады, оларға басшылық жасайды, істерді өздері тергеп-тексереді. 2023 жылдың басынан бастап азаптауларды сотқа дейінгі тергеп-тексеру тек прокурорлардың ғана құзыретіне берілді. 

Сонымен қатар күшіне енгізілген сот үкімдерінің заңдылығын, қылмыстық жазалардың орындалуын, түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың құқықтарының сақталуын, жазасын өтеген адамдардың пробациядан өтуі мен әлеуметтік бейімделуін қадағалауды жүзеге асырамыз.

Яғни бүгінде прокуратура қызметі қылмыстық-құқықтық саланың барлық кезеңін қамтып отыр.

Қадағалау қызметінің ауқымы қоғамдық мүдделер саласында да артты. Бұл ретте, біз азаматтардың әлеуметтік, экономикалық және қылмыстық салаға байланысты емес өзге де құқықтарын қорғау үшін жұмыс атқарамыз.

Әсіресе, көмекке мұқтаж – балалар, егде адамдар және құқықтарын өздігімен қорғай алмайтын адамдардың мүдделерін қорғаймыз.

Еңбек қатынастары саласы біздің ерекше назарымызда. Осы жылы прокуратура актісі бойынша 122 мың жұмыскердің құқықтары қорғалды, 278 млн теңге сомаға еңбекақы өндіріліп алынды.

Сондай-ақ меншік туралы заңнаманың, қаржы заңнамасының, салық, кеден, бюджеттік қатынастар, табиғат қорғау заңнамаларының сақталуына қадағалау жүргіземіз.

Көлік саласында 640 млн астам сомаға мемлекет мүддесі қорғалды.

Қадағалау аясына әкімшілік құқық бұзушылық, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік әділеті, азаматтық істер бойынша сот шешімдерінің орындалуы жөніндегі істер кіреді.

Қадағалау құралдары адамдардың өміріне және денсаулығына, елдің қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайларда да жұмылдырылады.

Әлеуметтік-экономикалық салада құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша осылайша жүйелі қадағалау қалыптасқан.

Биыл прокуратура актілері бойынша 287 мыңнан астам адамның конституциялық құқығын қалпына келді, 1,5 млн жуық жасөспірімдер қорғалды, оның ішінде алимент бойынша 4 млрд теңге өндіріліп алынды.

Әскерде заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша жүйелі шаралар қабылдануда. Прокурорлар 10 мыңнан астам әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын, оның ішінде медициналық көмек көрсету мәселелері, барлық тиесілі өтемақылар мен жәрдемақылардың уақтылы төленуін қоса алғанда еңбек құқықтарын сақтау мәселелері бойынша қорғады.

Негізгі бағыттардың бірі халықаралық ынтымақтастық болып табылады. Қылмыстық-құқықтық салада басқа елдермен өзара байланыса жұмыс істеу, қылмыстық қудалау мәселелері бойынша шетелдерде мемлекеттің мүддесін білдіру – аса жауапты іс.   

Қазір прокурорлар шетелдік және халықаралық арбитраждарға қатысады, активтерді қайтаруға байланысты азаматтық талаптар қояды.

Бас прокуратура халықаралық шарттар жасау арқылы шет мемлекеттермен ынтымақтастықтың құқықтық базасын қалыптастырады.

Жалпы, прокуратура жоғары қадағалау органы ретінде заңдылық, құқықтық тәртіп пен қылмыскерлікпен күрес мәселелерінде барлық мүдделі органдарды үйлестіру міндетін атқарады. Менің жетекшілігіммен Үйлестіру кеңесі отырыстарында қылмыстың алдын алу бойынша тиімді шаралар, есірткі бизнесіне, алаяқтық, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықа қарсы іс-қимыл, жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету және басқа да қоғам үшін маңызды тақырыптарға қатысты өзекті мәселелер қаралды.

Мен прокурорлар қызметінің негізгі салаларына ғана тоқталып отырмын, егер қадағалау саласының нақты бағыты туралы сұрағыңыз болса, жауап беруге дайынмын.

Сұрақ: Берік Ноғайұлы, егжей-тегжейлі жауап бергеніңізге рақмет! Ендігі кезекте қадағалаудың жекелеген бағыттарына көшкім келеді.

Прокуратура туралы конституциялық заң жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне мемлекеттік органдар, оның ішінде жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар араласқан кезде қорғауды жүктеп отыр.

Былтыр Мемлекет басшысы Бас прокуратураға инвестициялық жобалармен жұмыс істеуді тапсырды. Инвесторлармен жұмыстар туралы айтып өтсеңіз. Оларды сүйемелдеу қалай жүргізіледі, бұл жұмыс барысы шетелдерде қолға алынған ба және жеке бизнестің мүдделерін қорғауда прокурорлық көмек қаншалықты жиі қажет етіледі?

Жауап: Біз осы бағыттағы жұмыстарымызды ұдайы жариялап отырамыз, брифингтер және басқа да іс-шаралар өткізіледі. Инвестициялық жобаларды сүйемелдеу туралы көп нәрсе айтуға болады.

Бұл жұмыс тек прокуратураға ғана қатысты емес екенін атап өткім келеді.  Бұл ретте инвестицияларды тартумен айналысатын  ауқымды жүйе қалыптасты. Оған Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар жөніндегі комитеті, «Kazakh  Invest» АҚ, әкімдіктер кіреді. Әрқайсысының өз міндеттері мен функциялары бар. Олардың мақсаты ортақ – инвестициялық ахуалды жақсарту, еліміздің экономикасына үлес қосу, азаматтардың әлеуметтік жағдайларын жақсарту, жаңа өнеркәсіптерді құру және жұмыс орындарын ашу, лайықты еңбекақы арқылы халықтың әл-ауқатын арттыру.

Қазіргі уақытта «прокурорлық сүзгі» деп аталатын іс-шара аясында прокурорлар бақылау-қадағалау және басқа да мемлекеттік органдардың шектеу-тыйым салу сипатындағы шешімдерін қабылдамас бұрын тексеріп отырады.

Енді прокурордың келісімінсіз ешқандай мемлекеттік органның инвесторды тексеруге, әкімшілік жауаптылыққа тартуға, қызметін тоқтатуға, лицензиясын қайтарып алуға, келісімшартты біржақты бұзуға және талап қоюға құқығы жоқ.

Бүгінгі күні «прокурорлық сүзгі» Ұлттық цифрлық инвестициялық платформа мен Бас прокуратураның Құқықтық статистика жөніндегі комитетінің жүйелерінде цифрланған. Инвесторларға қатысты барлық мемлекеттік органдардың  шешімдері нақты уақыт режимінде прокурорға түседі, бұл мемлекеттік органдар шешімдерінің уақтылы қабылдануын қамтамасыз етеді.

Бұл жұмыс соңғы бір жарым жыл бойы жүргізіліп келеді және оң нәтижелер беруде.

Прокурорлар мемлекеттік органдардың 584 шешіміне келісім беруден бас тартты, 248 тексеріс пен  229 әкімшілік іс жүргізудің жолын кесті. 

Жалпы, биыл біздің қызметкерлер 195 қадағалау актісін енгізді, оларды қарау нәтижесінде мемлекеттік органдардың 54 шешімінің күші жойылды.  Инвесторлар құқығын бұзғаны үшін әртүрлі деңгейдегі 119 лауазымды адам  жазаланды.

Бүгінгі күні прокуратура әлемнің 27 елінен келген Жалпыұлттық пулдың 769 жобасын және энергетика, туризм, тамақ өнеркәсібі, машина жасау, медицина, ауыл шаруашылығы, көлік-логистика жүйесі және басқа да маңызды бағыттар саласында 70 ірі инвесторды сүйемелдеп отыр.

Сүйемелдеу мәні – жобаны іске асыру кезінде инвесторларды құқықтық қолдау және мүдделерін қорғау. Егер инвесторлар жұмысында қандай да бір проблемалар туындаған жағдайда, оларды жедел түрде шешеміз, бюрократиялық әуре-сарсаңға салуға жол бермейміз. Инвесторлардың әрбір жолданымын уәкілетті органдарға жібермей-ақ қараймыз.

Өңірлерде фронт-офистер жұмыс істейді. Прокурорлар инвесторлармен күнделікті кездеседі, олардың кейстерін қарайды, құқықтарын қайта қалпына келтіру шараларын әзірлеп, қажет болса, тиісті уәкілетті органдарға тапсырмалар береді.

Осы жұмыстар шеңберінде 596 инвесторға, оның ішінде Түркия, БАӘ, Германия, Сингапур, Қытай, Ресей және Франциядан шетелдік инвесторларға көмек көрсетілді

Олардың Қазақстанның экономикасына үлесі  – 9,9 трлн теңге.

Мысалы, құны 450 млн АҚШ доллары тұратын бу-газ құрылғысының құрылысы бойынша жобаны кеңейту үшін прокурорлық сүйемелдеу аясында инвесторға қосымша жер берілді.

Тағы бір мысал, инвестициясының көлемі 192 млн АҚШ долларынан асатын  шетелдік инвесторға теміржол, су жүргізу құбырлары және электрмен қамту сияқты инфрақұрылымдарды жүргізуге грант алуға көмек көрсетілді.

Қазіргі кезде инвестициялық жобаларды сүйемелдеу жөніндегі «прокурорлық сүзгі» енгізу заңнамалық тұрғыда бекітілуде.

Отандық және шетелдік Инвесторлардың тізілімін қалыптастыру заңнамалық новелла болады. Бұл Тізілімге ел үшін маңызды нақты жобалары бар инвесторлар кіреді және соларға «прокурорлық сүзгі» қолданылатын болады.

Сондай-ақ Кәсіпкерлік кодексі Тізілімге енгізілген инвесторларға қатысты тексеру жүргізу туралы мемлекеттік органдардың шешімдері оларды тек  прокурормен міндетті түрде келіскен жағдайда ғана қабылданатыны жөніндегі нормамен толықтырылады. 

Азаматтық процестік кодексте мемлекеттік органдарды прокурормен міндетті түрде келіскеннен кейін (соттың заңды күшіне енген және енбеген шешімдеріне шағым жасау мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың сотқа жүгіну құқығын жоғары тұрған мемлекеттік органдармен келіскеніне ұқсас) инвесторларға қатысты талап қоюмен сотқа жүгінуге міндеттейтін ереже көзделетін болады.

Әкімшілік іс жүргізуді қозғау туралы мемлекеттік органдардың шешімдерін прокурормен келісу бойынша осыған ұқсас түзетулер Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте қарастырылатын болады.  

Тиісті Заң жобасын Парламент жылдың соңына дейін қабылдайды деген үміттеміз.

Инвестициялық жобаларды прокурорлардың сүйемелдеу практикасы  басқа елдерде де бар, мұндай механизмді олардың тәжірибелерін ескере отырып, енгіздік. Инвесторлар үшін аса қолайлы ел болып табылатын Сингапурдың тәжірибесі басшылыққа алынды. Көршілес өзбек елінің тәжірибесі де назардан тыс қалмады. Мұның бәрі халқымыздың игілігі үшін атқарылып жатқан кешенді әрі тиімді іс-шаралар екенін атап өтемін.

Сұрақ: Прокурорлар инвесторлармен бірге жеке кәсіпкерлердің құқықтарын қорғайтынын білеміз. Осы бағыттағы жұмыстарға қысқаша тоқталып өтсеңіз?

Жауап: Жеке кәсіпкерлердің қызметінде мемлекеттік органдардың араласу фактілері орын алған жағдайда олардың құқықтарын прокурорлардың қорғауы Прокуратура туралы конституциялық заңда тікелей атап көрсетілген.

Прокурорлар әрқашан адал бизнестің ғана мүддесін қорғайтынына назар аударған жөн.  

2000 жылдан бастап Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінде бизнесті тексеру міндетті түрде тіркелуге жатады.

2015 жылдан бастап жоспарлы тексерулерге толығымен тыйым салынған.

Олардың орнына тәуекелдерді басқару жүйесіне негізделген кәсіби бақылау енгізілген. Ол жазалау сипатында емес, айыппұлсыз, алдын алуға бағытталған. Тек кемшіліктерді жоймаған жағдайда, жауаптылыққа тартылуы мүмкін.

Бақылаушы органдар тарапынан бизнеске түсетін салмақты азайту бойынша жұмыс Мемлекет басшысының Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы мамыр айындағы Жарлығында да жалғастырылған.

Нәтижесінде, тексерулер жоспарлы түрде азайды, 10 жыл ішінде олардың саны 6,5 есеге қысқарды (319 мынан 48 мыңға дейін).

Мұның барлығы Қазақстанның іскерлік ахуалына оң ықпал етеді. Жыл сайын он мыңдаған кәсіпкердің құқығын қорғаймыз, мыңдаған заңсыз шектеу шарасын жоямыз, тоғыз мыңға жуық заңсыз тексерудің жолын кесеміз, мыңнан астам шенеунік жазаға тартылады.

 «Атамекен» ҰКП және депутаттық корпуспен бірлесіп тұрақты түрде бизнес-форумдар өткізіледі. Онда бизнес үшін жүйелі мәселелерді шешу шаралары әзірленеді. Тек осы жылдың өзінде Форум нәтижесі бойынша 40-тан астам осындай мәселе шешімін тапты.

Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігі 2022 жылдан бастап субсидия беруге негіз болған ауылшаруашылығы техникасының шекті құны туралы мәліметтерді жаңартпаған. Салдарынан шаруалар өздерінің шығындарына болмашы ғана төлемдер алып отырған. 

Біздің бастамамыз бойынша шаруалар пайдаланатын ауылшаруашылық техникасының 58 түріне шекті баға қайта қаралды.

Жарнама үшін салық салу практикасы, заңсыз мониторингтер жүргізу, жеке кәсіпкерлерге қатысты салық бұйрықтарын шығару қысқартылды, бөлшектеп сату саудасы үшін орындар белгіленіп, осы тәріздес көптеген жұмыс атқарылды.

Сұрақ: Қазір қоғамды толғандыратын тақырыптардың бірі - заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару.

Бұл, әрине, заң бойынша жабық тақырып және оларды жариялауға жол берілмейді. Бірақ, соған қарамастан, бірқатар сұрақтарға, атап айтқанда, қайтарылған активтердің жалпы көлемі туралы жауап алғым келеді, осы қаражат есебінен қандай әлеуметтік жобалар іске асырылуда?

Жауап: расында да, бұл прокуратура қызметінің ең өзекті бағыттарының бірі.

2023 жылдың шілдесінде Парламент осы жұмыстың негізін қалаған Заң қабылдады. Бас прокуратурада активтерді қайтару жөніндегі дербес Комитет құрылды, ол Үкімет жанындағы Комиссияның жұмыс органы болып табылады.

Комитетте заңгерлер, экономистер, банк саласының, өзге де бағыттардың мамандарының кәсіби ұжымы жұмыс істейді. Олар экономиканың әртүрлі салаларына қатысты көптеген құжаттарға талдау жасауда. Бұл үлкен қажырлы еңбек.

Активтерді қайтару жұмысы Заң қабылданғанға дейін басталғанын білесіздер. Бүгінгі таңда активтер шамамен екі триллион теңге сомасына қайтарылды.

Президент өзінің Қазақстан халқына Жолдауында активтерді қайтару субъектілерінің әлеуметтік-мәдени нысандарды салуға қатысулары қажеттігін атап өтті.

Өздеріңіз білетіндей, бұған дейін Үкімет жанындағы Комиссия отырысында активтерді қайтару субъектілерінің қаражаты есебінен: Арқалық қаласында 120 орындық дарынды спортшы балаларға арналған спорт кешені, Астанада тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға арналған оңалту орталығы, Алматыда 400 орындық ерекше қажеттіліктері бар адамдарға арналған жаттығу орталығы құрылысы мақұлданды.

Қазіргі уақытта Бас прокуратура Комитеті 18 млрд теңгеден астам сомаға 7 әлеуметтік жобаны іске асыру туралы келісімдер жасасты.

Сондай-ақ Үкімет Арнайы мемлекеттік қордың қаражаты есебінен Ақмола облысының Зеренді ауылында спорт кешенін, Түркістан облысының Темірлан ауылында музыка мектебін, Ақтөбе қаласында ерекше балаларға арналған арнайы балабақша мен Атырау облысының Жамансор ауылында мектеп салу туралы шешім қабылдады.

Бұл бағыттағы жұмыс жалғасуда.

Сұрақ: Ендігі кезекте қылмыстық-құқықтық салаға тоқталайық. Аталған салада соңғы жылдары елеулі өзгерістер болғаны белгілі, прокуратураның бұл тұрғыдағы рөлі жаңғыртылды. Оқырмандарға осы бағытта атқарылған жұмыс нәтижелері туралы білу қызықты болар деп ойлаймын.

Жауап: Бұл саладағы реформалардың барлығы мемлекеттің конституциялық құндылықтарын қорғауды күшейту үшін жасалып жатыр.

Қылмыстық-құқықтық жүйені кешенді түрде жаңғырту қолданыстағы қылмыстық, қылмыстық-процестік және қылмыстық-атқару заңнамаларын қабылдай отырып, он жыл бұрын жүргізілген болатын.

Заңнамалық базаны және құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру 2030 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдамасында белгіленген бағыттарды ескере отырып, Президент қойған міндеттер шеңберінде жүргізілді.

Осымен қатар заңнамалық база кезең-кезеңімен жетілдіріліп келеді, жаңа көзқарастарды ескере отырып, сот және құқық қорғау практикасы да қалыптасты.

Реформалаудың пәрменді қадамы ЭЫДҰ елдерінің тәжірибесі бойынша қылмыстық процестің үш буынды моделін енгізу болмақ.

Ол не дейсіз ғой. Мәніне тоқталып өтейін.

2020 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында сотқа дейінгі кезеңдегі проблемалар туралы айтқан.

Біріншіден, бұл тергеп-тексеру органдарының жұмысында айыптауға бейімділіктің басым болуы, азаматтарды қылмыстық қудалау аясына жөнсіз тарту орын алғаны белгілі. Ең басты қателік – жедел қызметкерлер мен тергеушілер негізгі міндет қылмысты ашу ғана деп пайымдайтын басшылардың қол астында жұмыс атқарғаны.

Сондай-ақ прокурорлық қадағалау кешеуілдеп басталатын, прокурорлар іспен тек сотқа  жіберер алдында ғана танысатын.

Осыған орай 2021 жылдан бастап қылмыстық процестің жаңа моделіне көшу басталды, бұл тұрғыда тергеу органдарының, прокуратураның және соттың жауапкершілік деңгейі нақты айқындалды.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары күдіктілерді анықтайды, олардың кінәсін дәлелдеуге айғақтар жинақтаумен айналысады.

Прокуратура жинақталған материалдарға баға беріп, тергеп-тексерудің түйінді шешімдерін бекітеді, егер дәлелдер жеткілікті болса, істі сотқа жолдап, айыптауды қолдайды.

Сот істі қарап, үкім шығарады.

Қазіргі уақытта қылмыстық процесс осы жүйе бойынша жұмыс істейді.

Ең бастысы, сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бастапқы сатысында адамдарды тергеу органдарының негізсіз шешімдерінен қорғайтын қосымша құқық қорғау қалқаны қалыптасты.

Қылмыстық қудалау органдарының прокурордың келісімінсіз шығарған шешімдерінің заңды күші мен құқықтық салдары болмайды.

Үш буынды модельді іске асыру кезінде «прокурорлық сүзгіден» шамамен бір жарым миллион тергеу шешімі өтті.

Күдіктілер мен жәбірленушілердің құқықтарына қатысты 112 мыңнан астам заңсыз процестік актіні қабылдауға жол берілмеді.

Прокурорлар 8 мыңнан астам адамның қылмыстық жауаптылыққа заңсыз тартылуының алдын алды.  

Кейінгі үш жылда прокурорлар сыбайлас жемқорлық, адам өлтіру және басқа да аса ауыр қылмыстар бойынша айыптау актілерін өздері жасайды. 2026 жылдан бастап алдын ала тергеп-тексеру аяқтаған барлық істер бойынша айыптау актілері прокуратураға берілетін болады.

Мұнда «Үш буынды модельді енгізу арқылы қандай өзгерістер болды?» деген заңды сұрақ туындайды.

Әрине, әуре-сарсаңға салу азайды, шешім қабылдау онлайн-режимге көшірілді, нәтижесінде жөнсіз қағазбастылық тоқтатылды, цифрлық технология барынша толығымен қолданылуда, тіпті бірқатар процестік іс-әрекеттер Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімі жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, сараптамалар тағайындалады, анықтамалар, қорытындылар және т.б. алынады.

Осылайша адам құқығын қорғау күшейтіліп, тергеп-тексеру сапасы арта түсуде. 

Мәселен, тергеу органдарының жұмысына шағымдану төрттен бірге қысқарды (өткен жылы 1707 болса, биыл 1299).

Тергеп-тексеру сапасының төмендігіне шағымданған соттардың жеке қаулылары да айтарлықтай азайды (2073-тен 1407-ге).

Прокурорлар мен соттар бұзушылықтар мен қателіктер үшін тергеу органдарына істерді сирек қайтаратын болды, атап айтқанда осы жылы соттар 433, ал өткен жылы 1247 іс қайтарған, прокурорлар осы жылы 614, өткен жылы 637 істі қайтарған.

Тағы да бір маңызды мәселеге тоқталып өтсем. Адвокаттар, жәбірленушілер, олардың қорғаушылары және қылмыстық процеске басқа да қатысушылар сотқа дейінгі тергеп-тексеруге тең дәрежеде қол жеткізу мүмкіндігіне ие болды. Қазіргі уақытта тергеушілер қылмыстық істің материалдарына өздері ғана «қожайын» емес.

 «Жариялы сектор» порталын енгіздік, ол арқылы қажетті процестік құжаттармен қашықтан танысуға және алуға болады.

Жүзеге асырылып жатқан жаңа өзгерістердің дұрыстығын Конституциялық Сот растады. Биылғы жылғы 29 мамырдағы шешімінде прокуратура қызметінің Конституцияда айқындалған барлық бағыттары нақты қылмыстық процесте көрініс тапқанын атап өтті.

Сұрақ: Соңғы уақыттағы ашық сот процестері мемлекеттік айыптаушыға жүктелген міндеттердің күрделілігін және прокурордың жауапкершілік деңгейін көрсетті.

Тіпті адамдар үшін бұл жаңалық болды және жұртшылық мемлекеттік айыптаушының шеберлігін көрді.

Әрине, прокурорлар үшін бұл күнделікті әдеттегідей жұмыс. Мемлекеттік айыптаушының соттағы рөлі қандай? Прокурордың айыптаудан бас тартқан жағдайы болды ма? Осы туралы айтып беріңізші.

Жауап: Сіз дұрыс атап өттіңіз, шындығында қоғамда, әсіресе, жастар арасында сот процесіне, оның ішінде судья, қорғаушы, сарапшының жұмысына және мемлекеттік айыптаушыға деген қызығушылығы артты. Өйткені резонансты қылмыстық процестер онлайн көрсетіліп, оларды көрген адамдардың саны рекордтық қаралымға жетті. Оның ішінде шетелдіктер де бар.

Адамдар адвокаттардың жәбірленушілерді, сотталушыларды қалай қорғайтынын, прокурордың сөйлегенін қызығушылықпен бақылап отырды, жекелеген жайттар мен ерекшеліктерді байқады. Мысалы, мемлекеттік айыптаушы процесс кезінде тергеушілер жинақтаған материалдарды ғана басшылыққа алмайтынын, сот талқылаулары барысында кінәнің қосымша дәлелдері айтылатынын және кінәсінің жоқтығы дәлелденетінін көрді.

Прокурорлардың қатысуымен жылына шамамен 30 мың қылмыстық іс қаралады.

Мемлекеттік айыптаушының басты мақсаты – әрбір іс бойынша әділ шешімге қол жеткізу, сот төрелігінің жүзеге асуына ықпал ету. Сондықтан ол істі өзі де қосымша зерттеп, сотқа барлық дәлелдемелерді ұсынуы керек.

Мемлекеттік айыптаушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарына тәуелсіз. Егер де дәлелдердің жоқтығына немесе дәлелдемелер айыпталушы құқығын бұза отырып алынғанына көзі жеткен болса, сотта айыптаудан бас тартады, бұл қылмыстық істің тоқтатылуына және сотталушының толық ақталуына алып келеді.

Мұндай жағдайлар көптеп кездеседі. Соңғы үш жылда прокурорлар 22 адамға қатысты айыптаудан бас тартты.

Прокурорлар кейбір заңсыз сотталғандардың ақталуына ықпал етті. Тек осы жылдың өзінде Бас Прокурордың наразылығымен 10 адам толықтай ақталды.

Сонымен қатар прокурорлар соттың негізсіз ақтау үкімдерін шығаруына  да ден қояды. Мысалы, осы үш жыл ішінде жасалған қылмыс үшін жазаның бұлтартпастығын қамтамасыз ете отырып, біз бұрын ақталған 193 адамды жоғары тұрған сот сатыларында қаралып, сотталуына қолжеткіздік. 

Мәселен, Бас Прокурордың кассациялық наразылығы бойынша Жоғарғы Сот  жас өгей қызына қатысты сексуалдық сипаттағы әрекет жасағаны үшін айыпталған К-ге қатысты ақтау үкімінің күшін жойды. Жаңа сот талқылауларының қорытындысы бойынша ол ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды.

Жалпы мемлекеттік айыптауды қолдау жоғары кәсібилікті, шешендік шеберлікті, кездейсоқ жағдайларда тез шешім қабылдай білуді талап етеді.

Осы кәсіби шеберліктерді дамыту үшін біз жыл сайын Жоғарғы Соттың, Республикалық адвокаттар алқасының, танымал заңгерлер мен ғалымдардың қатысуымен мемлекеттік айыптаушылар форумын және «Үздік мемлекеттік айыптаушы» конкурсын өткіземіз, олардың арасынан үздіктерді анықтаймыз. Сол арқылы сотта қылмыстық істерді қарау проблемалары мен басқа да өзекті мәселелерді талкылаймыз. Сонымен қатар қызметкерлерге арнайы тренингтер ұйымдастырамыз.

Сұрақ:  Берік Ноғайұлы, өткен сұхбатыңызда азаптауларды прокурорлардың тергеп-тексеру практикасы туралы айттыңыз. Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде азаптауларға жол бермеу үшін қандай шаралар қолданылады?

Жауап: Біз  азаптаулар мәселелеріне өте қатал қараймыз.

Пенитенциярлық жүйеде азаптаулардың алдын алуға ерекше назар аударылған. Сотталғандардан қатал қарау туралы келіп түскен кез келген хат-хабар азаптаулар тұрғысынан ғана қаралады.

Кезекші прокурорлар мекемелерге күнделікті барып тұрады, жоспарсыз тексерулер, оның ішінде түнгі уақыттарда да жүргізеді. Сотталғандардан анонимді сауалнама алу практикасын енгіздік. Қылмыстық-атқару жүйесінің  барлық 78 мекемесінде жаппай бейнебақылау орнатылған. Прокурорлар қашықтық режимде, шамамен, 40 мың бейнекамера жұмысына мониторинг жүргізеді. Электрондық өтініш беру терминалдарының саны екі есе артты. Олар асханалар мен отрядтарда орналасқан. Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде олардың 612-сі бар. Көрсетілген жұмыстың нәтижесінде биыл  азаптау фактілерін тіркеу бойынша істер 24-тен 5-ке азайды, мекемелерде азаптаулар бойынша 17 адам сотталды. 

 Сұрақ: 2022 жылдан бастап елімізде конституциялық әділеттің жаңа институты енгізілді, ол – Конституциялық Сот. Бас прокуратураның осы органмен өзара іс-қимылы туралы айтып өтіңізші. 

 Жауап: Сұрағыңыз өзекті. Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету үшін біз Конституциялық Сотпен тығыз байланыстамыз. Азаматтардың конституциялық құқығын іске асыруда көзқарасымыз ортақ, конституциялық әділет пен жоғары қадағалау міндеттері өзара ұштасып жатыр.

Бұл дегеніміз, Конституциялық Сот – Конституцияны ресми түрде түсіндіре отырып, конституциялық заңдылықты, заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, халықаралық келісімдерді ратификациялауға дейін тексеруді қамтамасыз етеді.

Прокуратура органдары еліміздің аумағында жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Оның негізгі мәні – заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ету.

Прокуратура қадағалауды жүзеге асыру кезінде, ең алдымен, нормативтік құқықтық актілерді, өзге де шешімдерді және әрекеттерді конституциялық және заңдылық тұрғысынан зерделейді.

Бұл ретте прокурорлар наразылық, ұсыну, нұсқау беру сияқты ден қою актілерінің алуандығымен ерекшеленеді. Заң бұзушылықтар анықталған, оның ішінде Ата Заң талаптары бұзылған жағдайда, дер кезінде жою мүмкіндігі зор.

Заңнамаларға қайшы келетін құқықтық актілер шығарылған кезде прокурорлық ден қою жолымен мемлекеттік органдардың алдына олардың күшін жою немесе өзгеріс енгізу туралы мәселе қоямыз, ал егер олар келіспеген жағдайда сотқа жүгінеміз.

Осылайша, мемлекеттік органдардың 1440 шешімі өзгертілді, оның ішінде 267-сі нормативтік-құқықтық сипатта, олардың 25-і әділет органдарында тіркелген.  

Мысалы, Абай облысында прокуратура наразылығымен облыстық мәслихат шешіміне түзетулер енгізілді және тұрғын үй сертификаттарын алушылар тізбесіне ауған соғысының ардагерлерімен бірге басқа мемлекет аумағындағы жауынгерлік іс-қимыл ардагерлері қосылды. Заң бойынша жеңілдікке құқықтары бола тұра, олардың деректері тізбеге енгізілмеген.

Енді қадағалаудың аталған тетіктерімен қоса бізде тағы да бір пәрменді құрал – Конституциялық Сотқа жүгіну бар.

Осы жылы Бас Прокурордың екі өтінішхаты бойынша Конституциялық Сот өзінің қорытынды шешімдерін шығарды.

Конституциялық Сотпен конституциялық іс жүргізудің барлық сатысында ынтымақтастықта жұмыс жүргізіп отырмыз.

Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, Конституциялық Соттың жекелеген шешімдерін орындаудағы прокуратура жұмысына тоқталып өткім келеді. Бұл қоғамдық өмірдің барлық саласымен байланысты.

Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес қысқартылған тәртіпте әкімшілік жазаларды қолдануға сот тәртібінде шағымдануға мүмкіндік болмаған.

Конституциялық Сот өзінің қаулысында азаматтардың сотта мұндай жазаларға шағымдану құқығы бар екенін атап көрсетті.  

Конституциялық Соттың құқықтық нұсқауларын орындау үшін прокуратура органдары қадағалау тәртібінде шаралар қабылдады.

Мысалы, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қайта қарауды қоспағанда, қысқартылған тәртіппен әкімшілік жаза қолдануға жалпыға бірдей белгіленген ережелер бойынша шағым жасалмайды.

Алайда, Кодексте жаңа дәлелдер бойынша қайта қарауға жататын құжаттар тізбесінде қысқартылған тәртіппен шығарылатын қорытынды актілер қамтылмаған.

Сол себепті, Конституциялық Сот өзінің түсіндірмесімен осы қорытынды актілерге жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша шағымдануға мүмкіндік берді.

Конституциялық Соттың құқықтық нұсқауларын орындау үшін прокуратура органдары қадағалау тәртібімен шаралар қабылдады.

Мәселен, Шымкент қаласында прокуратура әкімшілік құқық бұзушылықтарды қысқартылған тәртіпте дұрыс қолданбаған 3 фактіні анықтады және Конституциялық Соттың №12 қаулысына сәйкес азаматтарға жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істерді қайта қарауға құқықтарының бар екенін түсіндірді.

Жамбыл облысының прокуратурасы кәмелетке толмағандарға қатысты қысқартылған тәртіпте енгізілген әкімшілік жазалар бойынша 5 наразылық енгізді. Облыстық полицияның уәкілетті бөлімшесі Конституциялық Соттың шешімін басшылыққа ала отырып, аталған әкімшілік жазалардың күшін жойды.

Солтүстік Қазақстан облысында өз денесіне зақым келтіргені үшін сотталған адамға тәртіптік жаза заңсыз тағайындалған.

Бұл №37 Нормативтік қаулыға қарама-қайшы, мұндай әрекет режимді бұзуға бағытталмаса, сотталғанның өз пікірін білдіруінің бір тәсілі ретінде қаралады.

Прокуратура жазаның күшін жойды және кінәлі адамдарға қарсы тәртіптік іс жүргізуге бастамашылық жасады.

Жалпы, қайталап айтсам, біздің негізгі мақсаттарымыздың бірі – Конституциялық Сот қолдаған жеке тұлғаның өзінің құқықтарына қол жеткізе білуі және осындай істер бойынша басқа да азаматтардың құқықтарын қорғау.

Сұрақ: Берік Ноғайұлы, әңгімемізді аяқтай келе прокуратура қызметкерлері туралы сұрағым келеді. Сіздің еңбек жолыңыз, прокуратурамен тығыз байланысты. Сіз қадағалау қызметінің барлық сатысынан өттіңіз. Прокурорлардың жаңа толқынына қандай баға берер едіңіз? Олардың қандай іскерлік қасиеттерін атап өтер едіңіз?

Жауап: Сіздің сауалыңыз менің алғаш прокуратураға келген жастық шағымды есіме түсірді.  Әрине, ол кезде заман бөлек еді ғой.  

Алайда прокуратура үлкен өмір мектебі болып қала берері даусыз. Бұл салада қызметкер өзінің кәсіби еңбек жолында қылмыстық, азаматтық заңнаманы жетік меңгерген, заң саласының барлық бағыты бойынша сот процестеріне қатыса алатын, сөзге шешен толыққанды заңгер болып қалыптасады.

Прокуратураның барлық қадағалау функциялары қоғамда Заң мен Тәртіп идеологиясын бекітуге, жоғары конституциялық құндылықтарды – адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталғанын тағы да атап өткім келеді.

Сонымен қатар, қадағалау практикасы арқылы прокурорлар ағартушылық жұмыстарға және қоғамда заң мен тәртіпті құрметтеу мәдениетін қалыптастыруға белсенді қатысады.

Бұл мәселе біздің қоғам үшін стратегиялық маңызы зор, сондықтан осы бағытта тығыз жұмыс жасаймыз.

Әрине, прокуратурада жұмыс істеу өте күрделі, қызметкерлерден барынша жинақылықты, жауапкершілікті және ұтқырлықты талап етеді.

Әрине, әрбір прокурордың кәсіби дамуына және жалпы прокуратураның беделін нығайтуға институционалдық жадыны сақтау маңызды. Сонымен қатар, қадағалау жұмысының жоғары сапасын қамтамасыз етуге прокуратура қызметкерлерінің барлық буындарының терең тәжірибесі арқасында жинақталған бай тәжірибе ықпал етеді.

Қазіргі жастар алғыр, білімді, көптеген тілді меңгерген, ІТ-технологияларды жақсы игерген. Адам бойындағы бұл қасиеттер құқық қорғау саласында да маңызды. Себебі жасанды интеллекті пайдалануға байланысты жаңа қауіптер мен криминалдық қатерлердің туындап отырғанын көріп отырмыз және оларға жылдам, салмақты түрде ден қоя білу, заңдылықты қамтамасыз етуде инновациялық тәсілдерді жасап, енгізе білу қажет.

Осындай жоғары білікті кадрлық құрам Әділетті Қазақстанның іргесін нығайта түсуге лайықты үлес қоса алады.

Бұл еліміздің болашағы үшін стратегиялық маңызы бар мәселе және біздің тарапымыздан бұл тұрғыда жұмыстар жүргізілуде. Осындай жас мамандарды іріктеуді барынша қолға алып отырмыз. Бас прокуратураның Академиясы қазіргі уақытта бастапқы даярлықты жүргізеді. Болашақ қызметкерлерімізді жұмыстың санқырлылығын ескере отырып, оларды қадағалау жұмысына жан-жақты үйретудеміз. Курстарды аяқтағаннан кейін олар қызметке дереу тағайындалып, өздерінің алғашқы шендеріне де ие болады.

Прокуратура жұмысы жеңіл емес, бұл жолда адам жинақы, принципшіл, жауапкершілігі мол, шапшаң және икемді болуы тиіс.

Прокуратура күні қарсаңында барлық жеке құрам мен прокуратура ардагерлеріне мықты денсаулық, толағай табыс және отбасына бақ-береке тілеймін!