Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі төрағасының орынбасары Олжас Төлеуов салық саясатын реформалау тәсілдері жайлы айтты.

1. Агенттіктің мемлекеттік саясат бағыттары мен экономика салаларын кең ауқымды реформалау бойынша ұсыныстар әзірлеудің үздіксіз процесінде екенін білеміз. Осындай негізгі салалардың бірі бұл – салық саясаты. Осыған дейін салық саясаты бірнеше рет реформалаудан өтті. Президент жаңа Салық кодексін қабылдау туралы тапсырма берген болатын. Сонда қолданыстағы Салық кодексінің және жалпы салық саясатының тиімсіздігі неде?

Өткен жылдың басында Президент жаңа экономикалық бағытқа көшу қажет екендігін және ол әділеттілік қағидаттары мен барлығы үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуге негізделуі тиіс екенін  атап өтті. Салық саясаты елдің экономикалық саясатының құрамдас бөлігі ретінде барлық қатысушылар үшін әділ шарттармен сипатталуы керек.

Сіз атап өткендей, тәуелсіздік жылдарында салық саясаты бірнеше реформадан өтті. Осы реформалардың хронологиясына тоқталатын болсақ, келесі жағдайды көруге болады.

1991 жылы «Салықтар туралы» Заң қабылданды, ол нарықтық экономиканың жаңа жағдайында заңнамалық база құру арқылы нарықтық қатынастарды тұрақтандыруды көздеді.

1995 жылы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң енгізілді. Оның міндеті салық заңнамасын әлемдік стандарттарға жақындату болды. Осы заңның шеңберінде салықтар саны 17-ге дейін қысқарды және өзекті заңнамалық база қалыптасты.

2001 жылы экономиканың белсенді өсуі, сондай-ақ салық төлеушілерді бақылауды күшейту шаралары аясында салық базасын кеңейту тетіктерін қамтитын бірінші Салық кодексі қабылданды.

2008 жылы Салық кодексі жаңа редакцияда қабылданды, оның шеңберінде іскерлік белсенділікті ынталандыру есебінен салық алымдарын ұлғайтуға баса назар аударылды. Осыған сәйкес, болашақта негізгі салықтар бойынша мөлшерлемені төмендету қайта қаралды.

2017 жылы қолданыстағы Салық кодексі қабылданды. Бұл ретте оған 53 түзетулер пакеті енгізілді, олардың әрқайсысы көптеген өзгерістерден тұрады.

Салық саясатының тұрақты, мүмкіндігінше қарапайым, түсінікті, сондай-ақ әділ болуы өте маңызды. Бұл жерде Салық кодексінің алдыңғы нұсқалары, әдетте, бюджеттік тұрақтылықты қамтамасыз ету және оның кіріс бөлігін кеңейту тұрғысынан жазылғанын атап өту маңызды. Осылайша салық саясатының негізгі мақсаты экономиканың сапалы өсуі мен оны әртараптандыру емес, салық түсімдерін өсіру болды.

Алайда номиналды ЖІӨ-нің тұрақты өсуіне қарамастан, ЖІӨ-ге салық түсімдері төмендеді және олардың динамикасы өте құбылмалы. Қазірдің өзінде Қазақстанда жан басына шаққандағы табыс деңгейі көрсеткіштері деңгейлес басқа елдермен салыстырғанда, ЖІӨ-ге түсетін салық түсімдерінің көлемі төмен екені байқалады. Атап айтқанда, 2010-2022 жылдар аралығында салықтардың ЖІӨ-ге қатынасы, тіпті Ұлттық қорға түсетін түсімдерді ескере отырып, 24-26%-дан 16-21%-ға дейін төмендеді. Ал Ұлттық қорға түсетін түсімдерді есепке алмағанда, көрсеткіш 13-15%-ға дейін ауытқып отырды. Бұл ретте, мысалы, Чилиде салық түсімдерінің ЖІӨ-ге қатынасы – 22%, Түркияда – 23%, Латвияда 31% құрайды.

Бұдан басқа, біз жүргізген талдау көрсеткендей, 2015 жылдан бастап Қазақстанда салық алымдарының жалпы сомасының жиынтық шығарылымға қатынасы ретінде есептелетін салық ауыртпалығын төмендету үрдісі байқалады. Агенттіктің есептеуі бойынша, 2014 жылы салық ауыртпалығы шамамен 30% болса, 2015-2021 жылдар ішінде бұл көрсеткіш 20%-25% аралығында болды.

Негізінде салық ауыртпалығының төмендеуі салық базасын кеңейтуге оң әсер ете отырып, экономикалық белсенділік пен тұтынуды ынталандыруға әкелуі керек. Ал бұл өз кезегінде салық түсімдерін өсіруі тиіс. Алайда, біздің тәжірибемізде, мұндай өзгеріс болған жоқ.

Мұндай жағдай көптеген факторларға, соның ішінде салықтық әкімшілендіру тиімділігінің төмендеуіне және салықтық жеңілдіктердің көптігінен салық төлеуге ынталанбау сипатына байланысты болуы мүмкін. Осы және басқа да факторлар салық саясатын қайта бастауға негіз болды.

2. Елімізде салықтық әкімшілендіруді жетілдіру қажет екендігін көрсететін қандай индикаторларды атар едіңіз?

Тиімсіз әкімшілендірудің дәлелі салық жинаудың көрсеткіші саналатын салықтың төмен өнімділігі болуы мүмкін. Салықтардың өнімділігі белгілі бір салық түрінің ЖІӨ-дегі түсімдер үлесінің аталған салық бойынша номиналды мөлшерлемесінің арақатынасы ретінде есептеледі. Басқаша айтқанда, өнімділік белгілі бір салықтың ЖІӨ-ге қанша түсімі осы салықтың номиналды мөлшерлемесінің әрбір пайызына сәйкес келетінін көрсетеді. Өнімділік көрсеткіші бірлікке неғұрлым жақын болса, салық жинау соғұрлым жоғары болады.

Мысалы, Қазақстанда ҚҚС өнімділігі 12% мөлшерлемемен 0,30-ды, Әзірбайжанда 18% мөлшерлемемен – 0,36-ны, Грузияда 18% мөлшерлемемен 0,54-ті құрайды.

Біздің елімізде жеке табыс салығының өнімділігі 10% мөлшерлемемен 0,13-ті құрайды, ал Грузияда-20% мөлшерлемемен 0,34, Ресейде-13% мөлшерлемемен 0,30-ға тең.

Мұнай емес сектордың КТС өнімділігіне келетін болсақ, Қазақстанда ол 20% мөлшерлемемен 0,14, ал Ресей мен Әзірбайжанда осы мөлшерлемемен 0,19 және 0,18-ді құрайды.

Осылайша, Қазақстанда салық ставкалары төмен болса да, салықтардың жиналуы мен өнімділігі өте төмен екенін көріп отырмыз, бұл қолданыстағы салықтық әкімшілендірудің тиімсіздігін көрсетеді.

3. Сіз өз сөзіңізде салықтық жеңілдіктер туралы атап өттіңіз. Оларға қатысты не айта аласыз? Қолданыстағы салық саясаты шеңберінде жеңілдіктерге не жатады?

Жалпы алғанда, жеңілдіктерге жалпы салық режимінен шығатын барлық нәрсе жатады. Жеңілдік түрлерінің ішінде ең көп тарағаны арнайы салық режимдері болып табылады. Сондай-ақ, арнайы экономикалық аймақтар, инвестициялық келісім-шарттар, салық шегерімдері, төмендетілген ставкалар, нөлдік ставка шеңберінде салық жеңілдіктері, мысалы, экспортқа ҚҚС кезіндегі жеңілдіктер және т. б.

Қазіргі уақытта біздің бағалауымыз бойынша осындай салық жеңілдіктерінің 200-ден астам түрі бар, олардың жиынтық ақшалай көлемі өте ауқымды.

Өз кезегінде, салық саясаты шеңберіндегі көптеген жеңілдіктер, сондай-ақ олардың жүйесіз және айқын емес қолдану критерийлері бәсекелестікті бұрмалап қана қоймайды, сонымен қатар, бюджетке алынбаған түсімдер ретінде салық базасын азайтады.

4. Біз «бизнесті бөлшектеу» құбылысы туралы жиі естиміз. Қолданыстағы салық саясаты аясында бизнесті бөлшектеуге не түрткі болатынын толығырақ айта аласыз ба? Бұл мәселе қалай пайда болды?

Жоғарыда айтқанымдай, қолданыстағы Салық кодексінде бизнестің жекелеген санаттары үшін белгіленетін арнайы салық режимдері (АСР) қарастырылған. Олар шағын бизнес субъектілері мен жеке кәсіпкерлер үшін салықтардың жекелеген түрлерін өте жеңілдетілген түрде есептеуге және төлеуге мүмкіндік береді. Қолданыстағы Салық кодексінің  жиырмасыншы бөлімі тұтас осыған арналған.

Өз кезегінде, тек микро және шағын бизнеске арналған осындай тартымды салық шарттары, бір жағынан, орта және тіпті кейде ірі компаниялар үшін бірнеше заңды тұлғаларға немесе жеке кәсіпкерлерге бөлінуге жасырын ынталандыру ретінде қызмет ете бастады. Бұл бөліну оларға АСР шеңберінде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан, жұмыс істеп тұрған АСР шағын кәсіпорындарды үлкейтуге және орта бизнес санатына көшуге ынталандырмайды. Нәтижесінде, елімізде орта бизнестің сапалы және елеулі өсуі байқалмайды, бұл бүкіл экономиканың қарқынды дамуы үшін тежеуші фактор болып табылады.

Ресми статистика деректері айтылғандарды растайды. 2015-2023 жылдар аралығында жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 46%-ға (1,3 милионнан 1,9 миллионға) дейін өсті.  Ал ЖІӨ-дегі шағын бизнестің үлесі 22%-дан 30%-ға дейін өсті. Ал осы кезеңде орта бизнес субъектілерінің саны тек 0,5%-ға (2897-ден 2910-ға) өсті. ЖІӨ-дегі орта бизнестің үлесі 4,9%-дан 6,3%-ға дейінгі өсуді ғана көрсетті. Салыстыру үшін, ЭЫДҰ елдерінде орта есеппен ЖІӨ-дегі орта бизнестің үлесі 18%-ды құрайды, ал Түркия, Греция, Латвия сияқты жекелеген елдерде бұл көрсеткіш 22-26%-ға жетеді.

5. Мұндай жағдайда жаңа Салық кодексі шеңберінде бұл және басқа да салық саясатының мәселелері қалай шешіледі?

Жоғарыда атап өткенімдей, жаңа Салық саясатының негізгі қағидаттары әділдік, тұрақтылық және ашықтық болуы тиіс.

Мемлекет басшысы VIII сайланған Парламент Мәжілісінің бірінші сессиясының ашылуында салық саясатының жаңа моделі ұлттық байлықты оңтайлы бөлуді, экономикалық белсенділіктің жоғары деңгейін және экономиканың басым салаларына нақты қолдауды қамтамасыз етуге тиіс екенін атап өтті.

Сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін салықтардың бір түрі шеңберінде экономиканың әртүрлі салалары үшін тікелей (салықтардың әртүрлі мөлшерлемелері) және жанама (салықтық шегерімдер тетігі арқылы) сараланған салық салу тетіктерін енгізу мәселесі пысықталуда. Бұл тәжірибе басқа елдерде кеңінен қолданылады. Мысалы, Франция, Германия, АҚШ, Италия, Ресейде АӨК үшін салық ставкалары жалпыға бірдей салықтан ерекшеленеді. Ұлыбритания, Германия, Исландия және Норвегияда банк секторының субъектілері үшін сараланған ставкалар белгіленген. Ал ЕуроОдақтың бірқатар елдерінде жоғары технологиялық өнімдер мен әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін төмендетілген ставкалар қолданылады.

Сондай-ақ, сапалы дамуға инвестицияларды ынталандыру үшін біз «Эстония моделі» деп аталатын пайдаға салық салу тәсілдерін енгізуді ұсынамыз. Бұл компанияларды технологиялық даму мен ҒЗТКЖ-ға қайта инвестицияланған пайдадан КТС-тен босатуды білдіреді. Мысалы, Грузияда бұл тәжірибе ұзақ мерзімді кезеңде салық түсімдерін арттыру түрінде оң нәтиже берді.

Салық түрлерінде де өзгерістер жоспарлануда. Атап айтқанда, өздеріңіз білетіндей, «сән-салтанатқа», атап айтқанда қымбат көлік пен жылжымайтын мүлікке салық салу тәсілдерін енгізу мәселесі қарастырылуда.

Сондай-ақ, еңбекақы төлеу қорынан салықтарды бірыңғай салыққа біріктіру мүмкіндігі қаралатын болады. Қазір мұндай тәжірибе тек шағын және микробизнеске қатысты қолданылады.

Бұдан басқа, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мақсатында ЖТС бойынша шегерімдер тетігінің қолжетімділігін кешенді жүйелеу және арттыру ұсынылады.

Салық режимдерінің тиімділігі мен әділдігін арттыру үшін олардың критерийлерін жетілдіру арқылы және ұсақтау белгілері анықталған бизнес субъектілері үшін топтық салық салуды енгізу арқылы ағымдағы арнайы салық режимдерін (АСР) қайта қарау қажет деп санаймыз. Ол үшін біз осы режимдерді ұсынудың қосымша критерийі ретінде негізгі құралдардың құнын ескере отырып, АСР түрлері мен санын оңтайландыруды ұсынамыз. Сонымен қатар, салық заңнамасында жасанды ұсақтау критерийлерін тікелей бекіту қажет.

Сондай-ақ, салық қызметтерінің жұмысын жазалаудан гөрі салықтық бұзушылықтардың алдын алуға, тек қасақана немесе заңсыз салық төлеуден жалтарғаны үшін жазаны сақтай отырып, қайта бағыттау қажет деп санаймыз. Ол үшін тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, цифрлық салықтық бақылауға, оның ішінде көлденең мониторинг тетігін тарату арқылы толығымен көшу қажет.

Салық заңнамасын декриминализациялауды қамтамасыз ету үшін салық төлеуден жалтарғаны үшін компанияның айналымының белгілі бір пайызы түрінде қылмыстық жауапкершілікке тарту нормаларының шектерін қайта қарау керек.

Бұл Агенттік әзірлеген салық саясаты реформаларының бір бөлігі ғана екенін атап өткім келеді.

6. Қорытындылай келгенде, жаңа Салық кодексі қашан қабылданады?

Қазіргі уақытта мемлекеттік органдардың, нарыққа қатысушылардың, «Атамекен» ҰКП және басқа да мүдделі тараптардың қатысуымен Ұлттық экономика министрлігінің базасында арнайы жұмыс тобы жұмыс жасауда. Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, Салық кодексінің жобасы ағымдағы жылдың соңына дейін ұсынылуы тиіс.