XX ғасырдың 30-жылдары Қазақстан тарихындағы ең қайғылы кезеңдердің бірі болды. Кеңес үкіметінің жүргізген жаппай саяси қуғын-сүргіні мыңдаған жазықсыз жандардың өмірін қиды. Бұл нәубет қазақ зиялыларын ғана емес, қоғамда белсенді қызмет атқарған әйелдерді де айналып өтпеді. Солардың қатарында Шахзада Шонанова, Торғай Cүлейменова және Мамила Таңатова болды. Олардың тағдыры қазақ әйелдерінің білім мен ғылым жолындағы күресін және саяси режимнің қатыгездігін көрсетеді.

Шахзада Шонанова: өмірі мен қызметі

Балалық шағы және білім жолы

Шахзада Аронқызы Шонанова 1903 жылы Батыс Қазақстан облысында дүниеге келген. Ол жас кезінен білімге құштарлық танытып, Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетіне оқуға түседі. Алайда, Кеңес билігі тарапынан жасалған қысымдар оның білім алуына кедергі келтірді. "Тап жауының қызы" деген жалған айыппен оқудан шығарылған ол, кейін Алматы медицина институтында білімін жалғастырмақ болады. Өкінішке қарай, бұл жерде де қуғын-сүргінге ұшырап, оқуын толық аяқтай алмады.

Шахзада Шонанова атақты қазақ ағартушысы, заңгер әрі қайраткер Арон Қаратаев пен оның жары, қазақ қыздарының арасынан алғашқылардың бірі болып гимназияда білім алған Хүсни-Жамал Қаратаеваның отбасында дүниеге келді. Арон Қаратаев – Ресей империясының Мемлекеттік Думасына мүше болған, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға тырысқан реформатор тұлға. Ол қазақ халқының құқықтарын қорғауға ұмтылып, отарлық саясаттың әділетсіздігін ашық сынады. 

Ал Хүсни-Жамал Қаратаева өз заманының прогрессивті әйелдерінің бірі болды. Ол Қазан қаласындағы әйелдер гимназиясын тәмамдап, қазақ қыздары үшін білімнің маңыздылығын түсіндірген алғашқы ағартушылардың бірі болды. Анасының бұл ұстанымы Шахзаданың білімге деген құштарлығына зор әсер етті. 

Алайда, кеңес билігінің «бай-манаптардың ұрпағы» деген саясатының кесірінен Шахзада әке-шешесінің атақ-абыройының емес, керісінше, сол атақтың салдарынан қуғын-сүргін көрді. Оның жоғары оқу орындарынан екі рет шығарылуы да әкесінің дәулетті тектен шыққандығымен байланыстырылды. Осылайша, ата-анасы қалдырған рухани мұра мен білімге деген талпыныс оны қайсар, ерік-жігері мықты тұлға ретінде қалыптастырды.

Журналистикадағы орны

Шахзада Шонанова қазақ журналистикасының дамуына ерекше үлес қосқан тұлғалардың бірі болды. "Шахзада – қазақ қоғамындағы әйелдердің білім алып, өз құқықтарын қорғауына үлгі болған қайраткер" – деп атап өткен белгілі тарихшы Әлихан Бөкейхан. Сонымен қатар, белгілі журналист Ғабит Мүсірепов оның еңбектерін жоғары бағалап, оның журналистикадағы рөлін ерекше атаған.

Шахзада қазақ баспасөзінде әйел теңдігі мен әлеуметтік мәселелерді жиі көтерді. Оның қаламынан шыққан әрбір сөз халықтың санасын оятуға бағытталды. "Әйелге білім бермеу – ұлттың түбіне жету" деп жазған ол сол дәуірдің ең өткір мәселелерін қозғаған.

1936 жылғы ҚазМУ-дағы "өрт" оқиғасы және қуғын-сүргін

1936 жылы 20 қазанда Қазақ мемлекеттік университетінің (ҚазМУ) анатомия кабинетінде өрт шығып, тез сөндірілген. Бұл оқиға кезінде университет ғимаратының негізгі бөлігі зақымданбағанымен, екі жылдан кейін, 1938 жылы, бұл өртке қатысты жаңа айыптар тағылды. ІІХК тергеушілері бұл өртті қасақана ұйымдастырылған саботаж деп танып, оны "халық жауы" ретінде Шахзада Шонановаға жала жапты.

Тергеу барысында Шахзадаға қысым көрсетіліп, оны "ҚазМУ-ды өз қолымен өртегенін" мойындауға мәжбүр етті. Бұл жалған айыптаудың нәтижесінде ол 1938 жылы 9 наурызда ату жазасына кесілді. Кейінгі зерттеулер оның бұл оқиғаға ешқандай қатысы жоқ екенін дәлелдейді.

Бұл деректер саяси қуғын-сүргіннің қатыгездігін, жазықсыз адамдардың қалайша "халық жауы" ретінде айыпталғанын және олардың тағдырының қалай қиылғанын көрсетеді.

Торғай мен Мамила – жазықсыз құрбандар

Шахзада Шонанова сияқты Торғай мен Мамила да саяси репрессияның құрбаны болды.

Торғайдың тағдыры

Торғай Сүлейменова  – қазақ интеллигенциясының өкілі, мұғалім және ағартушы. Ол ауыл мектептерінде оқушыларға білім беріп, сауатсыздықпен күресті. Алайда, 1937 жылы оған "контрреволюциялық әрекеттер жасады" деген жалған айып тағылып, қамауға алынды. Бірнеше айға созылған тергеулерден кейін ол да "халық жауы" ретінде атылады.

Мамила Таңатова – ұлттық мәдениеттің қорғаушысы

Мамила қазақ мәдениетін сақтауға және дамытуға ерекше үлес қосқан тұлға еді. Ол халық ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген фольклорлық шығармаларды жинады. Кеңес билігі оны "ұлтшыл" деп танып, 1938 жылы өлім жазасына кеседі.

Бұл үш қайраткердің тағдыры қазақ әйелдерінің тек тұрмыстық өмірмен ғана шектелмегенін, олардың ғылым мен мәдениеттің дамуына да зор үлес қосқанын көрсетеді.

Шахзада, Торғай және Мамиланың тағдыры – қазақ әйелдерінің білім, ғылым және мәдениет жолындағы күресінің символы. Кеңес үкіметі жүргізген саяси қуғын-сүргін олардың өмірін қиғанымен, олардың мұрасы қазақ қоғамында әлі де өзекті.

Шахзада Шонанова мен Телжан Шонанұлы: тағдырлас тұлғалар  

Шахзада Шонанова мен Телжан Шонанұлы қазақ зиялы қауымының көрнекті өкілдері ретінде білім мен ғылым жолында қатар күрескен тұлғалар. Екеуінің арасында туыстық байланыс бар ма, жоқ па – нақты деректер аз сақталған, алайда олардың өмір жолындағы ортақ ұстанымдары мен саяси қуғын-сүргіннің құрбанына айналғаны бұл екі қайраткерді тағдырлас етеді. Телжан Шонанұлы қазақ тіл білімі мен әдебиетін зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалым болса, Шахзада Шонанова журналистика мен ағарту ісінде белсенді қызмет еткен. 

Екеуі де өз заманының прогрессивті ойшылдары ретінде ұлттық сананы оятуға күш салды. Бірақ сталиндік репрессия олардың өмірін қыршыннан қиып, қазақ руханиятының дамуына үлкен соққы болды. Осылайша, тоталитарлық жүйе халқына адал қызмет еткен ұлт зиялыларын бірінен соң бірін тарих сахнасынан тайдырды. 

Бұл мақаланы жазу барысында тарих ғылымдарының кандидаты Дәметкен Сүлейменованың мына пікірі ерекше назар аудартады:

"19 жасынан бастап халыққа адал қызмет етіп, білім мен мәдениет жолында күрескен Шахзада Шонанова 34 жыл ғана өмір сүрді. Бірақ оның артында қалдырған ізі ұмытылмайды."

Шахзада Шонанова мен оның тағдырластарының ерлігі – болашақ ұрпақ үшін үлкен сабақ. Олардың есімі қазақ тарихында мәңгі сақталуы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Сүлейменова Д. "Қазақ зиялылары және қуғын-сүргін" – Алматы, 2012.

2. Бөкейхан Ә. "Қазақ қоғамындағы әйелдер рөлі" – Алашбаспасы, 1934.

3. Мұқанов С. "Қазақ журналистикасының қалыптасуы" – ҚазҰУ баспасы, 1985.

Мақала авторы: Бірғаным ӘЛИҚЫЗЫ