ҚР Еңбекмині Еңбек және әлеуметтік қорғау комитетінің (бұдан әрі – ЕӘҚК) төрағасы – ҚР Бас мемлекеттік еңбек инспекторы Төлеген Оспанқұлов ҚР Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте Қазақстанда қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау және өндірістік жарақаттануды азайту бойынша қабылданып жатқан шаралар туралы айтты.

ЕӘҚК басшысы сөз басында қазақстандықтардың еңбек құқықтарын қорғау жөніндегі жұмыс тұрақты негізде жүргізіліп жатқанын атап өтті. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – Еңбекмині) жанында Ахуалдық орталық жұмыс істейді, ол еліміздің кәсіпорындарындағы ахуалға күнделікті мониторингті, жұмыскерлер мен кәсіподақтардың өтініштерін, еңбек ұжымдарындағы ахуалды тұрақсыздандыру тәуекелдерін анықтау тұрғысынан құзыретті органдар мен БАҚ-тан алынған жедел ақпаратты талдауды жүзеге асырады.

Салалық бөліністе жанжалдардың негізгі үлесі мұнай-газ, тау-кен металлургиясы және коммуналдық салалардың кәсіпорындарына тиесілі. Барлық ереуілдер ҚР Еңбек кодексінде белгіленген жұмыскерлердің талаптарын ұсыну рәсімдерін сақтамай, «стихиялық тәртіппен» өтті, осыған байланысты соттардың шешімдерімен 5 ереуіл заңсыз деп танылды.

Азаматтардың еңбек құқықтарын қорғаудың тағы бір негізгі бағыттарының бірі – олардың біліктілігі мен еңбек шарттарына сәйкес келетін жұмыскерлерге еңбекақы төлеуді қамтамасыз ету.

«Осы жылы мемлекеттік еңбек инспекторлары республиканың 126 кәсіпорнында шамамен 1,5 млрд теңге сомаға 9,7 мың жұмыскердің алдындағы жалақы бойынша берешекті анықтады. Қабылданған шаралардың нәтижесінде 8,1 мыңнан астам жұмыскердің құқықтары қорғалып, оларға 890 млн теңге төленді.

Ол жалақы бойынша берешекті болдырмау мақсатында тәуекел аймағындағы кәсіпорындардағы жағдай әлеуметтік әріптестік жөніндегі республикалық және өңірлік үшжақты комиссиялардың отырыстарында жүйелі түрде қаралатынын атап өтті. Бұдан басқа мемлекеттік еңбек инспекторының жұмыс берушінің жалақы бойынша берешегін төлеуі туралы нұсқамасының орындалуға міндетті құжаттың күші болады.

Еңбекмині еңбек жанжалдарының алдын алу үшін Кәсіпорындардың цифрлық картасы әзірленді және биыл оның шеңберінде мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерінен алынған мәліметтер негізінде кәсіпорындардағы ахуалды қаржылық, еңбек және әлеуметтік тәуекелдер бойынша талдауға және әрбір кәсіпорынның жиынтық тәуекел дәрежесін айқындауға мүмкіндік беретін «BI Qlik платформасы» скорингтік моделі енгізілді.

«Бүгінде «Qlik BI платформасы» жүйесімен 13 мыңнан астам кәсіпорын қамтылған. Осы модельді енгізудің арқасында біз еңбек жанжалдарының туындау қаупі жоғары, орташа және төмен кәсіпорындарды анықтаймыз.

Сонымен қатар еңбек заңнамасын сақтау мәселелері ЕӘҚК ерекше бақылауында. 2024 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша мемлекеттік еңбек инспекторлары 2366 тексеру жүргізді, оның барысында 3199 бұзушылық анықталды, оның ішінде: еңбек саласында – 2437; еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша – 720; халықты жұмыспен қамту бойынша – 42. Жұмыс берушілерге 1409 ұйғарым беріліп, 177,8 млн теңге сомасына 1780 әкімшілік айыппұл салынды.

Қазіргі уақытта еңбек инспекциясын жергілікті атқарушы органдардан орталық мемлекеттік органның қарамағына беру бойынша жұмыс жүргізілуде. Үкімет ел Президентімен келісу бойынша ол жөнінде оң шешім қабылдады. Ұсынылған жаңғырту нәтижесінде халықаралық конвенциялар нормаларына сәйкес еңбек заңнамасының сақталуына және кәсіпорындарда қауіпсіз еңбек жағдайларының қамтамасыз етілуіне мемлекеттік бақылау күшейтілетін болады.

Сондай-ақ, ҚР Еңбек кодексіне мемлекеттік еңбек инспекторларына алдын ала ескертусіз қауіпті өндірістік объектілерде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында тексерулер жүргізу құқығын беруді көздейтін толықтырулар енгізіледі. Заңнамаға енгізілген түзетулер Парламент Мәжілісінде қаралуда.

Төлеген Оспанқұлов қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау және өндірістік жарақаттануды азайту Үкімет пен Еңбекминінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатынын атап өтті.

Экономика салалары бөлінісінде зардап шеккендердің ең көп саны тау-кен металлургия өнеркәсібі кәсіпорындарында – 17% және құрылыс саласында – 12,8% байқалады.

Статистикаға сәйкес, 2023 жылы зерттелген кәсіпорындардың 1 млн 692 мың қызметкерінің 519 мыңы (35%) зиянды және қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейді.

Өңірлер бөлінісінде зиянды және басқа да қолайсыз еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлердің жоғары деңгейі Қарағанды (64 651 адам), Павлодар (43 971 адам), Шығыс Қазақстан облыстарында (28 121 адам) байқалады.

Төлеген Оспанқұловтың айтуынша, мемлекеттік бақылау нәтижесінде анықталған бұзушылықтардың 20%-дан астамы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелеріне тиесілі. Мәселен, осы жылдың 4 айында мемлекеттік еңбек инспекторлары еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша бұзушылықтардың 720 фактісін анықтады.

«Өндірістік жарақаттанудың себептерінің бірі – қауіпсіз еңбекті оқытудағы кемшіліктер. 2023 жылы бұл жазатайым оқиғалардың 20 пайызына, білікті кадрлардың тапшылығына, оқу орталықтарының оқу сапасы үшін жауапкершілігінің болмауына себеп болды.

Бұзушылықтардың алдын алу және болдырмау мақсатында еліміздің 3214 кәсіпорны еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау стандарттарын енгізді. Жұмыс орындарында еңбек жағдайларының нақты жай-күйін бағалау мақсатында 2 мыңнан астам өндірістік объектілерді аттестаттау жүргізілді.

2019 жылдан бастап «Нөлдік жарақат – Vision Zero» тұжырымдамасын ілгерілету бойынша жұмыстар белсенді жүргізілуде. Бүгінде оған 536 кәсіпорын қосылды.

Республика кәсіпорындарында 18 мыңнан астам өндірістік кеңес құрылып, жұмыс істейді, онда 24 мыңнан астам еңбекті қорғау жөніндегі техникалық инспекторлар жұмыс істейді. 2023 жылы олар 111 593 тексеру жүргізді, 142 мыңнан астам еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарының бұзылуы анықталды, оның ішінде 121 мыңы жойылды.

Еңбек кодексіне норма енгізілді, оған сәйкес құрылыс алаңында бір мезгілде бірнеше ұйымдар (екі және одан да көп) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарын сақтауды жалпы үйлестіруді бас мердігер жүзеге асырады, яғни тікелей бақылау жүзеге асырылады: бас мердігер – мердігер. Бүгінгі таңда мұндай бақылау моделін 258 кәсіпорын енгізді.

Зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін жұмыскерлерді әлеуметтік қорғаудың қосымша тетіктерін енгізу шеңберінде Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап арнаулы әлеуметтік төлем енгізілді. Арнаулы әлеуметтік төлемді тағайындау үшін 55 жасқа толу және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына кемінде 7 жыл кәсіптік зейнетақы аударымдарының болуы міндетті шарттар болып табылады.

Арнаулы әлеуметтік төлемге байланысты бірқатар нормалардан басқа, «Қызметкер еңбек міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» заңда еңбек жағдайларын жақсарту мақсатында жұмыс берушілердің түсімдерінің 6% шегінде алдын алу шараларына жұмсаған шығыстарын өтеу жөніндегі нормалар енгізілді (оқыту – қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі білімін арттыру, құралдармен қамтамасыз ету және т.б.), сондай-ақ жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру шеңберінде төленген сақтандыру сыйлықақысының 6% - на дейінгі шегінде оңалту шараларына жұмсалған шығыстарды өтеу.

Зардап шеккен жұмыскерлерді әлеуметтік қорғауды күшейту мақсатында сақтандыру төлемдерін есептеу кезінде қызметкердің кінәсін болдырмайтын ҚР Азаматтық кодексінің 935-бабына өзгерістер енгізілді.