Телжан Шонанұлы – қазақ зиялыларының көрнекті өкілі, ағартушы, ғалым, сонымен қатар, журналист ретінде қазақ баспасөзінде ерекше із қалдырған тұлға. 

Телжан Шонанұлы ХХ ғасырда ұлттық баспасөздің дамуына өлшеусіз үлес қосып, оның публицистикалық мұрасы халықтың саяси-әлеуметтік санасын қалыптастыруға, тіл, мәдениет және тарих мәселелерін көтеруге бағытталды. 

Телжан Шонанұлы қазақтың алғашқы ұлттық басылымдарында қызмет атқарған көрнекті журналистердің бірі. Ол "Қазақ" газеті мен "Айқап" журналы секілді басылымдарда елдік мүдде тұрғысынан өткір мақалалар жариялап, қоғамның өзекті мәселелерін қозғады. Оның негізгі тақырыптары мыналар еді:

• Тіл және білім мәселелері – қазақ тілінің мәртебесін көтеру, ана тілінде білім алудың маңыздылығын көрсету;

  
  

• Тарих және ұлттық сана – қазақ халқының тарихи санасын жаңғырту, патша үкіметінің отаршылдық саясатын әшкерелеу;

  
  

• Әлеуметтік-саяси жағдай – халықтың құқығы мен бостандығы үшін күрес, ұлттық элитаны қалыптастыру;

  
  

• Экономикалық мәселелер – жер, ауыл шаруашылығы және қазақ қоғамының экономикалық тәуелсіздігі;

  
  

• Мәдениет және руханият – қазақ әдебиеті мен өнерін дамыту, дәстүрлерді сақтау;

  
  

• Қоғамдық өзгерістер мен жаңашылдықтар – қазақ қоғамының жаңғыру үдерісіне бейімделуін қамтамасыз ету.

Телжан Шонанұлының публицистикасы ағартушылық бағытта болды. Ол, өз мақалаларында халықты білім мен ғылымға шақырып, елдің өркендеуінің негізгі жолы ретінде ағартушылықты атады. Оның "Қазақ" газетінде жарияланған материалдары оқу-ағарту мәселелерін қамтып, ауыл мектептері мен ұлттық білім беру жүйесін жетілдіру қажеттігін негіздеді.

Телжан Шонанұлы қазақ халқының білім деңгейін көтеру үшін оқу-ағарту мәселелеріне айрықша көңіл бөлді. Ол сол кезеңде елдің сауатсыздық деңгейінің жоғары болуына алаңдап, мектептердің көбеюін, ана тілінде білім беру қажеттігін алға тартты. Оның мақалаларында мына мәселелер қамтылған:

• Қазақ тілінде оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазу;
• Балаларды мектепке тарту және білім беру жүйесін жетілдіру;
• Қазақ мұғалімдерінің біліктілігін арттыру.

Оның бұл идеялары «Жаңа мектеп» журналында айқын кеңінен көрініс тапты.

Сондай-ақ, ғалымның публицистикасы қазақ халқының тарихи санасын жаңғыртуға да бағытталды. Ол қазақтың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі жайлы мақалалар жазып, ұлттың өзіндік ерекшелігін сақтауға шақырды. 

Өз журналистік еңбектерінде:

• Қазақ жерінің тарихы мен шекара мәселелері;
• Отаршылдық саясаттың қазақ халқына тигізген әсері;
• Ұлттық бірегейлікті сақтау жолдары қарастырылды.
• Ол ұлттық құндылықтарды сақтау мен дамытуға ерекше назар аударды.
• Телжан Шонанұлы қазақ тілінің тазалығы мен әдеби тіл ретінде қалыптасуына үлкен еңбек сіңірді. Оның мақалаларында:
• Қазақ тілінің ғылым мен білім тіліне айналуы;
• Ана тілінде баспа ісін дамыту;
• Орыс тілінен енген шетел сөздерін қазақша балама табу мәселелері талқыланды.

Ғалым қазақ тілінің таза сақталуын жақтап, оны дамытудың жолдарын ұсынды. "Қазақ тілі – ұлттың рухани тірегі" деген тұжырымын ғылыми және публицистикалық еңбектерінде дәлелдеді. Осы бағытта ол Ахмет Байтұрсынұлының әліпби реформаларын қолдап, қазақ тілінің орфографиясы мен грамматикасын жүйелеуге атсалысты.

Телжан Шонанұлының журналистикадағы ең басты ерекшеліктерінің бірі – саяси публицистикаға басымдық беруі. Оның мақалалары патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған болатын. Ол қазақ жерінің тартып алынуы, жергілікті халықтың құқығының шектелуі, экономикалық қысымдар сияқты өзекті мәселелерді көтерді.

Телжанның еңбектерінен ұлтшылдық бағыт анық байқалады. Ол Алаш қозғалысының идеологиясын қолдап, халықтың ұлттық мүддесін қорғады. Оның мақалалары тек проблемаларды көрсетіп қана қоймай, оларды шешу жолдарын да ұсынды, сондай-ақ, Телжанның көзқарастары мен идеялары бүгінгі таңда да өзекті болып отыр. Ол қазақ тарихына қатысты деректерді талдап, тарихи шындықты бұрмаламай, халыққа ұсынуға тырысты. Оның "Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар" тақырыбындағы мақалалары ұлттық тарихты жаңаша пайымдауға жол ашты.

Ол қазақ тарихына қатысты орыс ғалымдарының көзқарастарын сынға алып, қазақтың өзіндік дербес тарихы бар екенін дәлелдеді. Оның тарихи публицистикасы тек өткенді тану емес, одан сабақ алып, болашақты жоспарлау қажеттігін алға тартты.

Телжан Шонанұлы тек публицист қана емес, ақпараттық сауаттылық мәселесін көтерген тұлға болды. Ол халықтың дұрыс ақпарат алуын қамтамасыз етуді, БАҚ-тың шынайылықты сақтауы қажеттігін баса айтты. Оның мақалалары жалған ақпараттар мен үгіт-насихаттың зиянды тұстарын ашып көрсетіп, оқырмандарды сыни ойлауға жетеледі. Бұл оның тек ұлттық баспасөзді дамытып қана қоймай, оны сапалы ақпарат көзі ретінде қалыптастыруға үлес қосқанын көрсетеді.

Бүгінгі қазақ журналистикасы Телжан Шонанұлының идеяларынан үлгі ала алады. Оның ақпараттың шынайылығы мен ұлттық мүддені сақтау қағидаттары қазіргі ақпараттық кеңістікте де өзектілігін жойған жоқ. Қазақ журналистері оның публицистикасынан:

• БАҚ-тағы объективтілік пен әділдік қағидаларын;

  
  

• Қоғамдағы өзекті мәселелерді ашық әрі негізді талдау әдістерін;

  
  

• Ұлттық сана мен тарихи зердені қалыптастырудағы баспасөздің рөлін;

  
  

• Мемлекеттік тілдің дамуына ақпарат құралдары арқылы ықпал ету жолдарын меңгере алады.

Телжан Шонанұлының публицистикалық мұрасы – қазақ журналистикасының дамуына ықпал еткен құнды дүниелердің бірі. Оның еңбектері тіл, тарих, білім, саясат, мәдениет сынды маңызды тақырыптарға халық санасын оятуға бағытталды.

Телжан Шонанұлының жазған мақалалары қазіргі заманда да өзекті. Оның көтерген мәселелері—тіл, білім, ұлттық сана, тарихи әділдік—бүгінде де қазақ қоғамы үшін маңызды. Оның ойлары уақыт өткен сайын өзектілігін жоғалтпайды, керісінше, бүгінгі қазақ қоғамы үшін жаңа қырынан көрініп келеді. Оның тіл, білім, ұлттық сана туралы идеяларын қазіргі заман талабына сай қайта қарастыру маңызды. 

Дина ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ