Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейінің бай тарихы бар. Бастапқыда ол ойшылдың өзі тұрған үйлерге орналастырылды. 

Айта кетейік, мұражай Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1940 жылғы 1 сәуірдегі қаулысымен ақынның туғанына 95 жыл толуына орай ұйымдастырылып, 16 қазанда келушілер үшін ашылды. Қазақстан тарихында бұл алғашқы әдеби-мемориалдық мұражай.

Алғашқы жылдары мұражай Бекбай Баисов пен Әнияр Молдабаевтың үйлерінде орналасқан. Бұл үйлерде Абай Семей қаласына келген кезде тұрған. Бүгінгі күнге дейін Ә. Молдабаевтың үйі ғана сақталған. 1967 жылдан бастап мұражай көпестер үйінің ғимаратында орналасқан. Абайдың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында 1990 жылы Абайдың әдеби-мемориалдық мұражайы Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық мұражай-қорығы болып қайта құрылды. 

Оның құрамына: Абай және Үржар аудандарында орналасқан қалалық кешен мен бөлімдер кіреді. Қалалық кешенге: бас мұражай, Ахмет Риза мешіт-медресесі, әкімшілік ғимарат кіреді. Бас мұражайдың экспозициясы ақынның өмірі мен шығармашылығына арналған 20 залда орналасқан. Бұл залдарда келушілерге ақынның жеке заттары, құнды кітаптар мен құжаттар ұсынылады. 

2020 жылы Семей қаласы мен Жидебай шатқалындағы мұражай нысандарында ғылыми-реставрациялау және жөндеу жұмыстары жүргізілді. Қаладағы мұражайдың бас кешенінде мұражайдың жаңа экспозициясы бойынша жұмыстар жүргізілуде.

1997 жылы Еркін Молдабаев мемориалдық үйінде М.Әуезовтің шығармашылығы мен қоғамдық қызметіне, сондай – ақ Алаш қозғалысының қайраткерлеріне арналған «Алаш қайраткерлері - Мұхтар Әуезов» музейлік экспозициясы ашылды.

Қорықта облыс бойынша барлығы 8 бөлім бар. Жидебайда Абай үй-мұражайы, ал Бөріліде М. Әуезов үй-мұражайы, сондай-ақ «Шәкәрім аңшылық үйі» мұражайы, «Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешені, ауданы 6400 га қорық аймағы орналасқан. Әсет Найманбайұлының мұражайы Үржар ауданы Мақаншы ауылында орналасқан.

Абай есімімен байланысты қасиетті орындардың бірі – Жидебай қорымы. Мұнда Құнанбай ұрпақтарының отбасылық үйі, қазіргі Абай үй-мұражайы орналасқан. Жидебайда ақын өмірінің соңғы 10 жылы өтті. Мұнда Абай 75-76 лирикалық өлең мен қара сөз жазды, Лермонтов пен Крыловтан аудармалар жасады. Мұражай-үйдің экспозициясы ақын өмірінің Жидебай кезеңімен таныстырады. Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Жидебай барлық зияткерлік күштердің тартылыс орталығына, әдеби Меккеге айналды.

Бөрілі – Әуезов ұрпақтарының, Мұхтар Әуезовтің балалық шағы мен бозбала жасындағы алтын бесігі. Мұражай үйінің экспозициясы ұлы жазушы мен ғалымның өмірімен, шығармашылығымен таныстырады. 

Жидебайдан шығысқа қарай 30-40 км жерде тақыр жерінде Абай – Көкбай Жаңатайұлының дарынды оқушысы мен досы мұражайы орналасқан. Үржар ауданы Мақаншы ауылында Абай шәкірттерінің бірі, ақын, әнші және композитор Әсет Найманбайұлының мұражайы жұмыс істейді.

Қазіргі уақытта мұражай қоры 21768 жәдігер мен 14737 кітаптан тұратын ғылыми кітапхананы құрайды.

Руслан Шакабаев, 018.kz

Ақпарат Абай музейінен алынды

Сурет: «Ертіс өңірі» өлкетану қоғамы